Δεν ξέρω πόσοι, από όλους εσάς που μοιραζόμαστε αυτή τη διαδικτυακή καθημερινότητα, γνωρίζετε έναν από τους αγαπημένους μου συγγραφείς: τον Ισαάκ Μπάμπελ (που γεννήθηκε 13 Ιουλίου του 1894).
Στην Ελλάδα δεν είμαστε και πολύ εξοικειωμένοι με το έργο του. Βέβαια τα τελευταία χρόνια έχουν προκύψει μια σειρά από εκδόσεις ενδιαφέρουσες, που αντικατοπτρίζουν και την ειρωνεία της ζωής του ίδιου του Μπάμπελ, αλλά και του έργου του. Τι εννοώ: στα ελληνικά έχει κυκλοφορήσει από το 1971 το μοναδικό, ίσως, έργο του μεταφρασμένο από τα ρωσικά, το "Κόκκινο Ιππικό" (Κάλβος 1971). Η έκδοση του όμως από τις Ροές (2005) και τον ΔΟΛαμπράκη (2010), για τη σειρά βιβλίων που μοιράστηκε μαζί με το Βήμα, έγινε από την αγγλική και την γαλλική μετάφραση. Το "Υπόγειο και άλλες ιστορίες" (Στιγμή 1988) μεταφράστηκε από τα γαλλικά. Το "Άρωμα της Οδησσού" και το "Στο πεδίο της τιμής και άλλες ιστορίες" (Ροές 2004 και 2005 αντίστοιχα) μεταφράστηκαν από τα γαλλικά. Το πλεονέκτημα βέβαια αυτών των εκδόσεων (τουλάχιστον αυτών που έχουν κάνει οι Ροές) είναι ότι έχουν εξαιρετικά επιμελημένα σχόλια.
Ο Μπάμπελ ήταν γέννημα θρέμμα της Μολνταβάνκα - της θρυλικής φτωχογειτονιάς του λιμανιού της Οδησσού - της χαρακτηριστικής για την έντονη πολυπολιτισμικότητά της. Ρώσοι, Ουκρανοί, Εβραίοι, Έλληνες, Ρουμάνοι και κάθε καρυδιάς καρύδι. Όντας ακόμη παιδί, βιώνει τα ενορχηστρωμένα από το τσαρικό καθεστώς πογκρόμ κατά των Εβραίων - ανάλογα αυτών που περιγράφονται, κάπως εξιδανικευμένα, στην ταινία ο "Βιολιστής στη στέγη". Ο Μπάμπελ ξέρει προφανώς καλά ρωσικά, όπως ξέρει καλά και τα εξευρωπαϊσμένα εβραϊκά γίντις και μαθαίνει τα παραδοσιακά εβραϊκά των γραφών. Μαθαίνει βέβαια και αγγλικά, γαλλικά και γερμανικά.
Δεν ξέρω σε ποια γλώσσα ονειρευόταν, ούτε ξέρω σε ποια γλώσσα σκάρωνε, παιδί, τις ιστορίες που αργότερα αποτέλεσαν τη βάση πολλών διηγημάτων του. Ξέρω όμως, ότι ενώ τα πρώτα του διηγήματα τα έγραψε στα γαλλικά, τελικά διάλεξε να γράψει στα ρωσικά. Ότι δεν δημοσίευε για χρόνια, γιατί "δεν είχε νόημα να γράφεις χειρότερα από τον Τολστόι". Κι ότι αγαπούσε τόσο τον Γκόρκι, που για χάρη του μετοίκησε στην Πετρούπολη, να τον γνωρίσει και να συνεργαστεί μαζί του.
Ο Μπάμπελ είναι εθελοντής της Επανάστασης, υπηρετεί στο μέτωπο - απ' όπου και οι ιστορίες του "Κόκκινου Ιππικού" - υπηρετεί και στα μετόπισθεν, ως μεταφραστής της τρομερής Τσεκά. Δημοσιεύει έργα του, αναγνωρίζεται, σενάριά του γυρίζονται ταινίες, έργα του ανεβαίνουν στο θέατρο. Η οικογένειά του είναι ήδη από το '25 στο Παρίσι, αλλά εκείνος πηγαινοέρχεται. Κριτικάρει το καθεστώς και μειοψηφεί απέναντι στη γραμμή Στάλιν στο Συνέδριο Σοβιετικών Συγγραφέων, καθώς και στο 17ο συνέδριο του ΚΚΣΕ. Συλλαμβάνεται το '39 και πεθαίνει - πιθανώς εκτελείται - το '40 ή το '41. Αποκαθίσταται το '54 και επανεκδίδεται το '57. Η κόρη του Ναταλία γεννημένη στο Παρίσι και κάτοικος ΗΠΑ θα επιμεληθεί και κάποιες εκδόσεις του στα γαλλικά και στα αγγλικά, θα επιμεληθεί συνέδρια για τα 100 χρόνια του, καθώς και την έκδοση ενός βιβλίου για τον πατέρα της, που έγραψε η τελευταία αγαπημένη του.
Είναι ο Μπάμπελ Εβραίος, Ρώσος ή Σοβιετικός συγγραφέας; Οι αμερικάνικες εκδόσεις τον θεωρούν Εβραίο συγγραφέα, που έγραψε στα ρωσικά. Η αξία του εκτιμάται ως προγόνου του Φίλιπ Ροθ και άλλων Αμερικανό-Εβραίων συγγραφέων που γράφουν στα αγγλικά. Αυτή η γραμμή σκέψης έρχεται και στις ελληνικές εκδόσεις μέσα από τις αγγλικές και τις γαλλικές μεταφράσεις του. Αν από το έργο του Μπάμπελ σταθεί κανείς στην εβραϊκότητά του, θα πρέπει να θεωρήσει την κριτική ματιά του (άλλοτε με ρεαλιστική αμεσότητα κι άλλοτε με ειρωνία) ως χαρακτηριστικό εβραϊκό αυτοσαρκασμό. Είναι αλήθεια, ότι η "ξενικότητα" των εβραίων έχει προσδώσει στο πνεύμα τους - κυρίως στους επιφανείς διανοούμενους - μια δυνατότητα αυτοπαρατήρησης και συνείδησης της ειρωνείας και της αντιφατικότητάς τους π.χ. ο Φρόιντ κ.α. Όμως είναι περιοριστικό να αφεθούμε σε μια ερμηνευτική του "αίματος" ή της "φυλής" και να αφαιρεθούμε από το κοινωνικό πλαίσιο της δημιουργίας και τη συνειδητή στάση του δημιουργού.
Ο Μπάμπελ τάχθηκε με πάθος υπέρ της επανάστασης και υπηρέτησε τη Σοβιετική Ένωση. Ακόμη κι όταν βρέθηκε στη φυλακή το έκανε, υπερασπιζόμενος ενεργά τις ιδέες του κι όχι τη φυλή του. Το παράπονό του δεν ήταν άλλο, από το "δεν με άφησαν να τελειώσω το έργο μου". Ο Μπάμπελ ήταν Σοβιετικός συγγραφέας, ακόμη κι αν εκτελέστηκε από το σοβιετικό καθεστώς. Το έργο του αντικατοπτρίζει όλη εκείνη τη δίνη των αλλαγών, την πάλη του παλιού με το καινούργιο, την ειρωνεία της επανάληψης, την αντίθεση του οικογενειακού με το κοινοτικό, του εθνικού με το κοινωνικό κ.α. Σίγουρα, όλα όσα έγραψε μυρίζουν περισσότερο μπαρούτι από την επαναστατική κατάσταση, παρά κεριά από τη συναγωγή. Η εβραϊκότητα των θεμάτων του - όπως στα περίφημα διηγήματα από την Οδησσό - του προσδίδουν κάτι ιδιαίτερο στη φόρμα του και - για όσους έχουν την τύχη να τον διαβάσουν στα ρωσικά - στον λόγο του.
Εμένα μου ασκεί ιδιαίτερη γοητεία η ικανότητα του να γράφει σαν να είναι μέρος αυτού, που διηγείται και ταυτόχρονα "απ' έξω". Η ευαίσθητη ματιά που καταλήγει σε μια σκληρή περιραφή. Η αντιφατικότητα του να κατανοεί βαθιά αυτό που κριτικάρει ή να αγαπά αυτό που μισεί και να θέλει να το αλλάξει. Με γοητεύει η ανεπίγνωστη και άκαρπη προσπάθεια των ηρώων του να συντηρήσουν την πραγματικότητά τους, μπροστά στην αμείλικτη επέλαση των αλλαγών ως ανάγκη της φύσης, της κοινωνίας, της ψυχής...
Με γοητεύει επίσης "το ζήτημα του πατέρα", όπως ξεπροβάλλει μέσα από τα διηγήματά του. Στο πολεμικό "Γράμμα" (στο "Κόκκινο ιππικό") ο γιος (το νέο) θα νικήσει και θα καταστρέψει τον πατέρα (παλιό) που αντιστέκεται σκληρά, πεισματικά κι ανώφελα. Στο "Μπένια Κρικ" (στο "Άρωμα της Οδησσού") δεν αρκεί ο γιος να παλέψει για να επιβληθεί στην επικυριαρχία του πατέρα. Χρειάζεται και ο πατέρας κάποτε να αφήνεται στη δίνη των αλλαγών και να αποσύρεται συμφιλιωμένος με την απώλεια.
Αξίζει να τον διαβάσει κανείς. Ειδικά, αν κάποιος έχει γοητευτεί από την Οδησσό - όπως κι εγώ - θα χαρεί πολύ το "άρωμά της".
