Ο Κάιν του Ζοζέ Σαραμάγκου.

Ότι και να διάβασα του Ζοζέ Σαραμάγκου ήταν μια έκπληξη. 

Κάθε φορά η φαντασία του με γέμιζε με ενθουσιασμό και πάντα απολάμβανα την κοφτερή του ματιά και την ειρωνεία του. Ξεκίνησα όμως με το "Περί τυφλότητας" και από τότε αυτό το βιβλίο έχει τη θέση του στην καρδιά μου. Δεν τον ήξερα μέχρι τότε και ο τρόπος που έγραφε - συνεχόμενα και χωρίς στίξη - αρχικά με ξένισε. Αλλά με συγκινούσε τόσο η μυθοπλασία του, που δεν κατάλαβα καν πόσο γρήγορα το διάβασα. Αυτή η επιδημία λευκής τύφλας που κυρίευε τη χώρα, μου ήταν εξαιρετικά οικεία. Υπηρετούσα τη θητεία μου, μετά από δέκα και πλέον χρόνια απουσίας από την Ελλάδα, η οποία εν τω μεταξύ είχε γίνει νεόπλουτη, θρησκόληπτη κι εθνικίστρια, απολίτικη και "ψωνισμένη" μεσ' στην ευρωπαϊκή μασκαράτα της. Ώρες ώρες νόμιζα, ότι μόνο εγώ βλέπω, ότι μόνο εγώ θυμάμαι, ότι μόνο εγώ σκέφτομαι... Με παρηγόρησε πολύ.

Μετά ήρθαν κι άλλα έργα του. Ξεχώριζαν σαν φθινοπωρινά φύλα ανάμεσα στους ανεμοστρόβιλους των άλλων αναγνωσμάτων μου κάθε χρονιά. Με συντρόφευαν, με σαγήνευαν, με προβλημάτιζαν, με τραβούσαν μέσα τους και πάντα με εξέπλητταν οι αλληγορίες και το ιδιαίτερο πλέξιμο του φανταστικού με το πραγματικό. Θαύμαζα ακόμη κι εκείνα που δεν απόλαυσα τόσο. Κανένα όμως από τα βιβλία του δεν μου είχε προξενήσει τέτοια συγκίνηση, όσο το πρώτο. Και σκεφτόμουν ότι δεν θα ξανανιώσω έτσι με τα βιβλία του Σαραμάγκου. Είναι όπως με κάποιον άνθρωπο, που αγαπάς πολλά χρόνια. Κάποιες φορές μέσα στην καθημερινότητα της αγάπης, νιώθεις και ερωτευμένος, αλλά δεν τον ερωτεύεσαι για δεύτερη φορά.

Και ξαφνικά πέφτει στα χέρια μου το μυθιστόρημα "Κάιν".  Το τελευταίο του, που έγραψε λίγο πριν πεθάνει. Εκείνος είναι πολύ μεγάλος - γύρω στα 85 όταν τον γράφει. Άθεος σε μια καθολική κουλτούρα, αποφασίζει, πριν το τέλος, ότι θέλει να ξεκαθαρίσει τα πράγματα. Σκαρώνει λοιπόν ένα αστείο, μια φάρσα στα θρησκευόμενα μυαλά με την προκλητικότητα ενός έφηβου. Πλέκει διαλόγους με το θεό με την αφοπλιστική αθωότητα ενός παιδιού. Ξεγυμνώνει τον έρωτα με το πάθος ενός νεαρού. Ανατρέπει τα δεδομένα της κουλτούρας του με την επιμονή ενός επαναστάτη. Τέμνει τη θρησκεία με τη δεινότητα ενός ανατόμου. Ακολουθεί την περιπλάνηση του Κάιν στο χρόνο με τη γνώση της ιστορίας ενός λόγιου. Σκιαγραφεί τη βία και την καταστροφή με την απαισιοδοξία ενός γέροντα μπροστά στο θάνατό του. Υμνεί τις ανθρώπινες σχέσεις με τη σοφία ενός γέροντα μπροστά στη ζωή του. Και γράφει ένα βιβλίο με το κέφι και την έμπνευση ενός μεγάλου λογοτέχνη. 

Δεν έχω αυτή τη φορά κάτι προσωπικό να συνδέσω με αυτό το έργο του. Ίσως κάτι από την κοινωνική κατάσταση που ζούμε όλοι μας. Αυτή που φαίνεται πλαστή, τόσο που να αναρωτιέσαι ποιος να φταίει, τόσο που να αναζητάς μια εξήγηση στο τυχαίο ή στο θεό. Αυτή που ταυτόχρονα μοιάζει αληθινή, τόσο που να σου παγώνει το αίμα η λογική της συνέπεια, τόσο που να σε πονά η αδυναμία σου να την αλλάξεις όπως θέλεις. Εξ' άλλου για μένα, εδώ και πολλά χρόνια, είναι ξεκάθαρο ότι ο θεός δεν είναι άλλο από την κυρίαρχη ανάγνωση της ανθρώπινης ιστορίας. Στον Κάιν όμως, ο θεός του φαίνεται να ορίζει την μοίρα τόσο, όσο "να μην μπορεί να εμποδίσει τον άνθρωπο να πάει όπου τον οδηγήσει η θέλησή του". Ίσως αυτή η συμπύκνωση της ανθρώπινης ιστορίας στη φάρσα του Κάιν απέναντι στη μοίρα να με συγκίνησε, κυρίως γιατί τη νιώθω πολύ επίκαιρη. 


Αυτή η συγκίνηση, που μου προξένησε, και η απόλαυση, που πήρα διαβάζοντάς το, μπορούν να συγκριθούν με τον πρώτο μου ενθουσιασμό. Σαν να τον ανακάλυψα για δεύτερη φορά. 


Κι ήταν τέτοιο το σκίρτημα που αντέγραψα κάποιες φράσεις του "φιλοσοφημένες", όσο και "ψυχολογημένες" και με αυτές θα κλείσω αυτό το κείμενο:  


      Ο θεός είναι αθώος. Όλα θα ήταν ίδια αν δεν υπήρχε.

      Η ιστορία των ανθρώπων είναι η ιστορία της ασυνεννοησίας τους με το θεό, ούτε εκείνος καταλαβαίνει εμάς, ούτε εμείς καταλαβαίνουμε εκείνον.

      Κανείς δεν είναι μόνο ένας άνθρωπος, εσύ, Κάιν, είσαι και Άβελ.

      Οι θεοί είναι σαν πηγάδια δίχως πάτο, αν σκύψεις πάνω τους ούτε την εικόνα σου δεν θα καταφέρεις να δεις.